25 april
Case
Een leerling vroeg: “Wat is mijn zelf?”
Zhaozhou zei: “Heb je ontbeten?”
De leerling antwoordde: “Ik heb ontbeten.”
Zhaozhou zei: “Was je kom dan.”
(Joshuroku)
Kort
Vaak zijn de simpelste dingen de meest uitdagende.
Iets langer
Dit gesprekje wordt in zenkringen vaak geciteerd om mensen die al te veel met boeddhistische theorieën bezig zijn met de twee voeten op de grond te zetten. De valkuil van dit verhaaltje is dat ook Zhaozhou's antwoord gemakkelijk ingezet kan worden om elke poging om tot een inzicht door te breken te vervangen door een dooddoener: doe jij de vaat maar. Maar mogelijk is Zhaozhou's antwoord een tikje subtieler dan dit.
Je kunt dit gesprek ook lezen vanuit het idee dat, als je zoekt naar je ware zelf, je in de eerste plaats naar je handelingen moet kijken. Dat het geen geen zin heeft om te zeggen: ja, ik doe deze dingen nu wel, maar eigenlijk ben ik iemand anders. Ik heb zojuist wel een koffie gedronken zonder die te betalen, maar eigenlijk ben ik geen dief. Dat is hetzelfde als zeggen dat het wel regent, maar dat het eigenlijk droog is. Als we willen weten wie of wat we zijn, kijken we maar best naar wat we in de praktijk doen. Je bent wat je nu doet.
Dat is één lezing.
Nog een andere lezing pakt het iets anders aan. De leerling vraag naar zijn zelf. Zhaozhou antwoordt met een kloosterregel. Dus in plaats van de leerling te vertellen hoe hij persoonlijk in elkaar is, of wat het echte diepe zelf is, antwoordt Zhaozhou hem met een aspect van het soort van mens dat de leerling hoopt te kunnen worden. Door - bijvoorbeeld - op elk moment te doen wat er gedaan moet worden. Ook zulke simpele dingen als de vaat doen na het eten.
Dat is helemaal het tegendeel van het romantische beeld van de zen waar ik het gisteren kort over had. Het vloekt ook aardig met hoe wij vandaag het liefst over onszelf denken: als vrije individuen, die niet zomaar in regeltjes vast te leggen zijn. Natuurlijk zit er iets plagerigs in Zhaozhou's antwoord. Maar ook iets belangrijks. Want wat zijn kloosterregels? Leefregels waaraan mensen die kloosterlingen willen zijn beloofd hebben zich te houden. Dat doen ze vanuit het vertrouwen dat hen dat zal helpen om zo dicht mogelijk bij een moreel of spiritueel ideaal te komen. Dat is het zelf waar Zhaozhou op doelt. Niet het diepe persoonlijke ikje, maar degene die ene bepaalde richting in zijn leven heeft aangenomen, en probeert daarnaar te leven. Iemand die in de praktijk wellicht ver van dat ideaal staat, maar voor wie elk moment van de dag, en elke handeling van de dag in het licht van dat ideaal staat. Wat is mijn zelf? Iemand die probeert een goeie boeddhist te zijn. En die dat ook steekt in de manier van de vaat te doen.
Voor de hele reeks, klik hier.
Deze notities zijn ook dagelijks te volgen op Bluesky en Mastodon.
Als je deze teksten ook in de praktijk wil brengen, kun je deelnemen aan de online ZIT-sessies.