4 januari
Case
Nagarjuna hoorde over een bijzondere beoefenaar die Kanadeva heette, en wilde hem testen. Hij liet een van zijn monniken Kanadeva een kom gevuld met water brengen en die stilzwijgend voor hem neerzetten. Kanadeva keek in de kom, zei niets, en gooide er een naald in. De monnik bracht de kom weer naar Nagarjuna, die heel blij was. Hij had in Kanadeva iemand gevonden met een gelijkaardige zenpraktijk.
Kort
Rust en aanvaarding zijn zeker zenwaarden. Maar ze stellen niet zoveel voor zonder een scherpe en doordringende aandacht.
Iets langer
Dit woordeloze gesprek heeft zo goed als zeker nooit echt plaats gevonden. Het is een legende. Nagarjuna was een Indiase boeddhistische leraar die mogelijk ergens in de eerste eeuw van onze jaartelling leefde. Volgens de zen-legende was Kanadeva zijn belangrijkste leerling. De zen-opvolgingslijnen zijn niet (allemaal) historisch juist. Het zijn eerder mythes over het belang van een goed contact tussen mensen die elkaar inspireren om net iets verder te gaan in de verdieping van hun boeddhistische inzichten. Dit verhaal is één van mijn favorieten. Ik heb het al in een paar boeken gebruikt, en bij elk volgend boek dat ik schrijf moet ik mijn best doen om het niet opnieuw te bespreken. In deze zen-notities ben ik er dus niet in geslaagd om aan die verleiding te weerstaan.
Maar wat betekent deze woordeloze uitwisseling? Zoals veel zenteksten, is dit tekstje geheimzinnig genoeg om verschillende betekenissen toe te laten. Ik zal dus niet beweren dat ik hier de enige juiste interpretatie voorleg. Maar voor mij werkt het gesprek toch vooral als een herinnering aan het feit dat zen niet alleen om rust gaat. Dat zen ook een weg is van een niet aflatend onderzoek.
Nagarjuna's kom met water heeft iets van een geconcentreerde geest in meditatie. Alles is rustig geworden. Het zittende lichaam en de geconcentreerde geest voelen aan als een heldere, weidse, transparante ruimte. Eerder dan je te identificeren met wat je voelt of denkt of ervaart, identificeer je je met de ruimte waarin al die dingen opduiken. Als een kom water. Dat kan een deugddoende en zelfs levensveranderende ervaring zijn. Maar een zenleven gaat over meer dan dat.
Daarom gooide Kanedeva een naald in het water. Een naald is een scherp ding dat kan doordringen in andere dingen. Kanadeva's naald zal de rust van het water nauwelijks verstoord hebben. Maar toch drong ze moeiteloos door tot de bodem van de kom. Ook dat is een goed beeld voor zenmeditatie. Je aandacht is penetrant, je zitten is een rustig maar verregaand onderzoek. Een onderzoek van wat? Van om het even welke ervaring die je nu hebt. Je doorklieft die. Het is niet zozeer dat je de dingen die opduiken loslaat. Je laat eerder je vaste ideeën over die dingen los. In de plaats daarvan bekijk je ze, heel concreet, duidelijk, onderzoekend, zoals ze opkomen, veranderen en voorbijgaan. Zo scherp als een naald die door een kom water klieft.
Zonder die steeds opnieuw ontwikkelde aandacht is 'zen' niet veel meer dan eventjes chillen op een kussen. Dat is op zich niet slecht. Maar er valt zoveel meer te rapen dan dat.
Voor de hele reeks, zie hier.